Το χρυσό κλουβί

Το χρυσό κλουβί – Το μεταμνημονιακό κοινωνικό συμβόλαιο και η πόλη

Στις 8 Απριλίου 2018 το δικαστήριο αποφάσισε παρά την εισήγηση της εισαγγελέως να καταδικάσει σε 4 μήνες φυλάκιση με αναστολή για φθορά δημόσιας περιουσίας, δύο νέους στα είκοσι-κάτι οι οποίοι συνελήφθησαν λίγες μέρες μετά τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα  να γράφουν με γκράφιτι στους τοίχους ενός σχολείου της Νέας Σμύρνης κάλεσμα για την αντιφασιστική πορεία με αφορμή τη δολοφονία αυτή.

Μερικές εβδομάδες νωρίτερα στην κεντρική πλατεία Νέας Σμύρνης, στο μεγάλο σιντριβάνι δίπλα στον Μπούρμπουλα, όπως οι ντόπιοι λέμε το υπόστεγο στο πάνω μέρος της πλατείας απέναντι από τη στάση του τραμ, τοποθετήθηκε ένα γλυπτό. Το γλυπτό, μια ανάγλυφη στήλη στην αισθητική άλλων παρόμοιων όπως αυτά που αποσύρθηκαν από το πάρκο του Πατριάρχη, τοποθετήθηκε ανορθόδοξα, σε μια μικρή μπετονένια νησίδα που βρίσκεται μέσα στα όρια της πισίνας του σιντριβανιού. Τη νησίδα εκείνη όλα τα παιδιά που μεγάλωσαν στη Νέα Σμύρνη θυμούνται να βάζουν στοίχημα ότι μπορούν να φτάσουν με ένα άλμα από την πλατφόρμα της πλατείας, κάποιες φορές όταν το σιντριβάνι είναι άδειο ή για τους πιο παράτολμους και παράτολμες από τον Μάιο και μετά που το σιντριβάνι είναι γεμάτο νερό. Το άλμα μικρό αλλά το ρίσκο μεγάλο, να γίνεις λούτσα στα νερά του σιντριβανιού, μια σίγουρη κατσάδα, μια ντροπιαστική γύρα στην πλατεία βρεγμένος μέχρι τη μέση. Τώρα το γλυπτό βρίσκεται εκεί που ο τολμηρός άλτης θα μπορούσε να προσγειωθεί. Έτσι το άλμα γίνεται μια υπόθεση ακόμα μεγαλύτερου θάρρους.

Θα μπορούσε να πει κανείς πως οι δύο αυτές ιστορίες δεν έχουν τίποτα κοινό, εκτός από μια ανεκδοτολογική διάθεση κάποιου νοσταλγικού Νεοσμυρνιώτη. Όμως, εκτός από αυτό σκιαγραφούν μια συνεκτική εικόνα της όμορφης Νέας Σμύρνης: Μιας πόλης της οποίας οι πλατείες, οι τοίχοι, τα πεζοδρόμια, οι νησίδες, τα σιντριβάνια, τα δέντρα και οτιδήποτε άλλο αποτελούν ένα περιβάλλον δεδομένο, ένα τοπίο κλειστό σε ερμηνεία και χρήση, έναν δημόσιο χώρο με πρωτόκολλο λειτουργίας αυστηρό και δεδομένο. Ένα χρυσό κλουβί.

Αυτός είναι ένας τρόπος να δούμε σήμερα το ζήτημα του χώρου στην πόλη, που θα μπορούσε ίσως να μας βγάλει από αδιέξοδα τεχνικών συζητήσεων και διαφωνιών σε ένα πεδίο γραφειοκρατικού και διαχειριστικού λόγου. Ο συντελεστής δόμησης είναι τάδε, η νομοθεσία λέει το δείνα… Φυσικά μια τέτοια προσέγγιση κάθε άλλο παρά απλώς τεχνική είναι. Φανερώνει μια ευρύτερη πολιτική πρόθεση και καταδεικνύει τις προτεραιότητες που έχει μια πολιτική ηγεσία ενός δήμου, μια κυβέρνηση ή οποιοσδήποτε άλλος πολιτικός παράγοντας. Αλλά και η χρήση του λόγου αυτού αξιοποιείται πολιτικά από τους δημιουργούς του, το νομικό σύστημα, το κράτος και τους εκπροσώπους τους, δημιουργώντας ένα πεδίο αυστηρό στην έκφρασή του, δύσβατο για όσους δεν μπορούν να πλοηγηθούν σε αυτό και τελικά περιορισμένο στην αντιπαράθεση περισσότερο ή λιγότερο ειδικών. Ο χώρος όμως είναι περισσότερο από όλα αυτό το »εκεί που ζούμε» και η πόλη είναι η πιο διαδεδομένη μορφή που η ζωή παίρνει σήμερα. Με αυτό το σκεπτικό το να προσεγγίζει κανείς το ζήτημα της πολιτικής στην πόλη και στη γειτονιά είναι ίσως ο πιο γενικός τρόπος που μπορεί κανείς να μιλήσει για πολιτική σήμερα. Πρόκειται περισσότερο από όλα για την πολιτική της καθημερινής ζωής, για την πολιτική του εδώ και τώρα.

Έτσι, κεντρικό χαρακτήρα για να διαβάσουμε τις αλλαγές που συμβαίνουν στον συνεχώς εξελισσόμενο αστικό χώρο γύρω μας, στη Νέα Σμύρνη αλλά και γενικότερα λαμβάνει μια αξιολόγηση της εμπειρίας του καθενός και της καθεμίας. Η εμπειρία της Νέας Σμύρνης και των νοτίων προαστίων τα τελευταία χρόνια έχει με διάφορους τρόπους τα χαρακτηριστικά ενός λουστραρίσματος, ενός σουλουπώματος, ενός »βάζω τα καλά μου» ή ενός »όταν μεγαλώσω θα γίνω κυριλέ».

Ίσως το μεγαλύτερο και κυριότερο έργο που εγκαινίασε αυτή τη λογική στη Νέα Σμύρνη που έχει γίνει εδώ και περίπου 10 χρόνια, ήταν η παρέμβαση στη μια από τις δύο δίδυμες συμβολικές »καρδιές» της πόλης, το Άλσος. Κόψιμο δέντρων, σαφής διαχωρισμός των διαδρομών από τη φυτεμένη έκταση, εγκατάσταση νέου εξοπλισμού γυμναστικής και παιχνιδιού, σχεδιασμός του κεντρικού χώρου με τρόπο που να μπορεί να περιλάβει πολύ πιο ομαλά επίσημες εκδηλώσεις, συναυλίες και γιορτές, επισκευή και επέκταση της περίφραξης, ορισμός αυστηρού προγράμματος ωρών επίσκεψης. Το Άλσος έγινε »κυριλέ» και μας κάλεσε όλους μαζί του να ακολουθήσουμε το παράδειγμά του γιατί δεν γίνεται σε ένα κυριλέ Άλσος να συχνάζουν μη-κυριλέ πολίτες. Έτσι, σιγά σιγά, η απλή αθλητική φόρμα αντικαταστάθηκε από τελευταίας τεχνολογίας κολάν με δεν-ξέρω-και-γω-τι-ίνες-για-καλύτερη-αιμάτωση-του-μυ, το σκυλί πήρε το λουράκι του και κίνησε προς άλλη παραλία και τα παρεάκια εφήβων που κάθονταν »στα σκοτεινά» πήγαν να βρουν καμιά σκοτεινή γωνιά γιατί το νέο άλσος είναι κατάφωτο μέχρι την ώρα που κλειδώνει, στις 10:30.

Μετά από λίγο μόνο καιρό ακολούθησε το polis park και η διαμόρφωσή της πλατείας από πάνω του που έδωσε αυτή την ιδιαίτερη νότα ευρωπαϊκού Pocket park που τόσο χρειαζόταν. Το τρίγωνο στο οποίο όλα τα παιδιά της Νέας Σμύρνης έχουν σε κάποια φάση σκαρφαλώσει έγινε κομμάτι μιας μικρής παιδικής χαράς που εξασφαλίζει ότι τα παιδιά θα παίζουν ήρεμα και όπως πρέπει και λίγο αργότερα η βάση του … περιφράχτηκε ώστε να μην ανεβαίνει κανείς πάνω και χτυπήσει.

Η πιο σημαδιακή από όλες αυτές της χειρονομίες στα Νότια είναι το Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος, ή αλλιώς ΚΠΙΣΝ ή αλλιώς, απλώς »Ο Νιάρχος». Ο Νιάρχος, λοιπόν, για να γράψουμε όπως μιλάμε, πρόκειται για ένα τεράστιο πάρκο, ένα τεράστιο κτήριο και τις αντίστοιχες υποδομές, που κάνουν πράξη σε κλίμακα Βερσαλλιών το περιεχόμενο της πινακίδας »μην πατάτε το γκαζόν» που μπορεί κανείς να δει σε κάθε κυριλέ πάρκο που σέβεται τον εαυτό του. Ο Νιάρχος προσφέρει διασκέδαση και ψυχαγωγία, προσφέρει πράσινο, βόλτα, καφέ, θέα, αρκεί να τα καταναλώσεις όλα αυτά με τον τρόπο που και τις παραμέτρους που σου ορίζει. Δεν πατάμε τα παρτέρια, μετακινούμε τις καρέκλες αλλά μόνο στα αποδεκτά σημεία, απολαμβάνουμε τη θέα από το μοναδικό σημείο που την παρέχει, παρακολουθούμε την παράσταση και πάμε σπίτι μας.

Κάπου εδώ θα πρέπει να κάνουμε μια μικρή παύση στον ειρμό και να κοντραριστούμε με ένα ερώτημα ισχυρό και αυτονόητο που σίγουρα γεννιέται στο μυαλό του αναγνώστη: »Και αυτό γιατί είναι κακό; Πού είναι το πρόβλημα σε έναν ωραίο χώρο ακόμα και αν έχει κάποιους κανόνες; Πού είναι το κακό με τους κανόνες γενικά; Δηλαδή καλύτερα είναι να είναι γεμάτα σκουπίδια τα πάρκα;» και άλλα παρόμοιας υφής. Το πρόβλημα δεν είναι στους κανόνες εν γένει, ούτε κανείς προτιμά μια βρώμικη πόλη από μια καθαρή, όμως δεν είναι ποτέ αυτό το δίλημμα. Αντίθετα το δίλημμα για τον δημόσιο χώρο όπως τίθεται από κάθε λογής επενδυτές και καθεστωτικές πολιτικές ηγεσίες στη Νέα Σμύρνη, στο Νιάρχο, στο Ελληνικό και αλλού είναι το εξής: »Ή όπως θέλω εγώ ή όπως θέλω εγώ». Το ζήτημα δεν είναι αν θα έχουμε μια καθαρή ή μια βρώμικη πόλη, αλλά αν εμείς που ζούμε σε αυτή, εμείς που μας ανήκει έχουμε το δικαίωμα να την μεταχειριστούμε, να την αλλάξουμε, να την κάνουμε δική μας, ίσως και να τη λερώσουμε λίγο σε αυτή τη διαδικασία. Όπως λέει και μια διαφήμιση απορρυπαντικού σε μια ιδιοφυώς κυνική στιγμή αξιοποίησης της έννοιας της ελευθερίας για κέρδος: »Λερωθείτε! Κάνει καλό».

Αν δούμε όλα τα παραπάνω από μια πιο αυστηρή ματιά, μιλάμε για ένα ευρύτερο σχέδιο εξυγίανσης και εξευγενισμού, ενός «gentrification» σε διεθνή ορολογία. Τί ακριβώς όμως είναι το gentrification; Όταν μιλάμε για gentrification εννοούμε την ανάπλαση ή της διεξαγωγή εκτεταμένων έργων υποδομών ή και πολυτελείας σε μια περιοχή με σκοπό την αύξηση της αξίας της γης και την αναβάθμιση των ιδιοκτησιών ως εμπορικών προϊόντων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα εξευγενισμού στην Αθήνα αποτελεί το Γκάζι, το Μεταξουργείο, το Κουκάκι, τα Πετράλωνα και άλλα, ενώ τα Νότια ευρύτερα και η Νέα Σμύρνη σαν μέρος τους βρίσκεται στην κορυφή της ατζέντας για τον επόμενο κύκλο εργασιών.

Τo gentrification δεν αποτελεί καθόλου αθώο υπόθεση και καθόλου ζήτημα που αφορά μια ελίτ. Αντίθετα αποτελεί εργαλείο ελέγχου του χώρου και της πόλης και ιστορικά δεν έχει στοχεύσει γειτονιές πλουσίων αλλά αντίθετα γειτονιές φτωχές ή ανάμεικτες (όπως η Νέα Σμύρνη) με σκοπό να περιθωριοποιήσει μερίδες των κατοίκων και να εδραιώσει την κυριαρχία άλλων. Η εξυγίανση της Νέας Σμύρνης θα σημαίνει μεγαλύτερη ψαλίδα μεταξύ αδύναμων και δυνατών οικονομικά στρωμάτων και σταδιακή εξώθηση των πρώτων στο περιθώριο ή και σε άλλες γειτονιές εξ’ ολοκλήρου. Η σταδιακή επέκταση των τραπεζοκαθισμάτων στην κεντρική πλατεία Νέας Σμύρνης εκτός από την χυδαιότητα των μεγαλομαγαζατόρων στην αντιμετώπιση του δημόσιου χώρου, διαμορφώνει και ένα κεκτημένο, ότι δεν μπορείς πια εύκολα να κάτσεις στην πλατεία αν δεν κάθεσαι σε καφετέρια. Ακριβώς όπως το άλμα από τη μια νησίδα του σιντριβανιού στην άλλη γίνεται υπόθεση όλο και λιγότερων, όλο και πιο τολμηρών, έτσι και οποιαδήποτε διαφορετική χρήση της πλατείας γίνεται όλο και πιο περιθωριακή στα μάτια του κόσμου.

Όλα αυτά όμως δεν είναι απλώς μια πολεοδομική συζήτηση ή μια συζήτηση σχετικά με τον δημόσιο χώρο και τα φαινόμενά του. Είναι μια συζήτηση πολιτική, για τις συγκρούσεις και τις μάχες που κυοφορούνται μέσα στον δημόσιο χώρο ως το πεδίο της βιωμένης εμπειρίας της πόλης. Κάθε κυβέρνηση που διαχειρίζεται το κράτος και τους μηχανισμούς του σχεδιάζει και διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο θα επιβάλει την κυριαρχία της στους από κάτω, στη νεολαία, στους εργαζόμενους, στους μετανάστες. Αν το δόγμα των χρόνων της βαθιάς κρίσης ήταν το δόγμα του σοκ, της μηδενικής ανοχής και του απόλυτου αυταρχισμού, το δόγμα της μεταμνημονιακής εποχής είναι εκείνο της συναίνεσης, ενός νέου κοινωνικού συμβολαίου, μιας ησυχίας οικειοθελούς και εξαγορασμένης. Όλη η πολιτική του ΣΥΡΙΖΑ κινείται γύρω από αυτή τη λογική και στοχεύει στην ενσωμάτωση παρά στη σύγκρουση, και το gentrification είναι απολύτως συνεργικό με την διαδικασία αυτή. »Πάρκα δε θέλατε; Ορίστε το Άλσος!», »Τέχνη και πολιτισμό δε θέλατε; Ορίστε ένα υπέροχο γλυπτό στο σιντριβάνι μας!», »Αλλά από εδώ και μπρος ήσυχα ε!»

Την ίδια στιγμή που η εξυγίανση της Νέας Σμύρνης προσπαθεί να χτίσει ενός είδους συναίνεση γύρω από την ησυχία, την τάξη, την καθαριότητα, την ασφάλεια, τα ενοίκια ανεβαίνουν και η νεολαία που γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Νέα Σμύρνη, η νεολαία που όταν ήταν σχολείο έκανε κατάληψη για τον Γρηγορόπουλο εξωθείται σε άλλες λιγότερο »οικογενειακές» γειτονιές, ένα άσχημο ξεβόλεμα στο οποίο όμως σίγουρα τα επιδόματα »αλληλεγγύης» του ΣΥΡΙΖΑ μπορούν να βοηθήσουν. Ο αδύναμος οικονομικά κάτοικος της Νέας Σμύρνης (και υπάρχουν πολλοί τέτοιοι παρά τη διαφήμιση) γίνεται αντικείμενο ελεημοσύνης και πρόνοιας, εξαρτημένος από τον δήμο. Ο μετανάστης καλό θα ήταν να αρχίσει να κοιτάζει σπίτια στην Καλλιθέα, καθώς εκεί μπορεί να είναι »πιο του στιλ του» αλλά και »πιο της τσέπης του». Αλλά και τα »κόμματα» καλό θα ήταν να μη μας χαλάνε την ησυχία με προκηρύξεις, κείμενα, μοιράσματα, ντουντούκες, άσε που το περίπτερό τους δείχνει και άσχημο στην πλατεία μας. Ίσως ο κύκλος επιχειρημάτων που έχουμε διαγράψει να είναι λίγο μεγάλος αλλά βρισκόμαστε και πάλι κοντά στο αρχικό ερώτημα: Τί σημαίνει σε αυτές τις συνθήκες πολιτική στη γειτονιά;

Πολιτική στη γειτονιά πρώτα από όλα σημαίνει να αντιληφθούμε τους μηχανισμούς που λειτουργούν για να αποσπάσουν τη συναίνεση μας ενώ ταυτόχρονα μας εκτοπίζουν. Σημαίνει να αντιληφθούμε πως στα πλαίσια της μεταμνημονιακής Ελλάδας της ανάπτυξης, «σένια» πόλη σημαίνει συμβόλαιο κοινής ησυχίας στη διεκδίκηση, στον αγώνα αλλά και στη διαφορετικότητα. Σημαίνει να αντιληφθούμε πώς το σπάσιμο της κανονικότητας και ο αγώνας για να ζήσουμε τη ζωή μας όπως θέλουμε και ονειρευόμαστε περνάει μέσα από τη σύγκρουση με το οποιοδήποτε καθεστώς οικοδόμησης συναίνεσης και των έργων που επιστρατεύει για την επίτευξή της.

Δεύτερον, πολιτική στη γειτονιά σημαίνει οικειοποίηση του χώρου μας, ώστε να μπορέσουμε, όχι μόνο να τον νιώσουμε δικό μας, αλλά και να τον διεκδικήσουμε επί της ουσίας και με υλικούς όρους απέναντι στον κάθε μαγαζάτορα, επιχειρηματία, επίδοξο επενδυτή, πουλημένο δήμαρχο ή και σε πιο ακραίες περιπτώσεις »εξοργισμένο πολίτη» εθνικιστικών φρονημάτων. Η οικειοποίηση εκείνου που με αργά, σταθερά και μελετημένα βήματα μας έχει γίνει ξένο και μακρινό, κάθε άλλο παρά απλή υπόθεση είναι. Είναι ζήτημα ανοιχτό, και περνά μέσα από τους τρόπους με τους οποίους θα καταφέρουμε ή όχι να βρεθούμε όλοι οι πληττόμενοι από τις παλιές και τωρινές πολιτικές, από το μνημόνιο αλλά και το μεταμνημόνιο, μαζί, σε χώρους τους οποίους θα ορίζουμε εμείς. Σε χώρους που θα έχουμε ελευθερία κινήσεων και θα μπορούμε όλοι και όλες να εκφραστούμε, να δημιουργήσουμε και να διεκδικήσουμε από τους κοινούς μας εχθρούς, την εκμετάλλευση, την καταπίεση, τον φασισμό, το κεφάλαιο και το κράτος και όλους όσους τα διευκολύνουν και τα υπηρετούν.

Η «Μια Πόλη Ανάποδα» σαν σχήμα που υπάρχει και δρα στη Νέα Σμύρνη εδώ και 21 χρόνια παλεύουμε σε αυτή την κατεύθυνση και καλούμε τον καθένα και την καθεμία που νιώθει καθημερινά τη βία του αφεντικού, της αστυνομίας, του ρατσισμού, της φτώχειας να βρεθούμε μαζί για να φτιάξουμε ένα κοινό χώρο στον οποίο θα λερώσουμε, θα καθαρίσουμε, θα παλέψουμε και θα ζήσουμε όπως ονειρευόμαστε.